Dodoma. Unaweza kuita bajeti ya 2022/2023 ni bajeti ya wananchi kutokana na mambo sita makubwa yaliyozingatiwa, ikiwamo fedha nyingi kuelezwa kuwa itapelekwa kwenye wa miradi inayogusa watu wengi na kulenga kupunguza makali ya maisha kwa Watanzania.
Mambo mengine yaliyozingatiwa katika bajeti hiyo, ni kuongeza bajeti katika sekta zinazohusu watu wengi na Serikali kukubali kusikiliza maoni ya wabunge wakati wa upitishaji wa bajeti hiyo.
Mengine ni kuchochea ukuaji wa kipato, ajira, uchumi pamoja na kujibu changamoto nyingi zilizokuwa zikiwakabili wananchi.
Mambo hayo yanakwenda kutekelezwa kupitia bajeti ya Sh41.48 trilioni iliyoanza kutekelezwa jana baada ya Bunge kuipitisha, huku Sh15.52 trilioni zikielekezwa kwenye miradi ya maendeleo na Sh25.54 trilioni ni za matumizi ya kawaida.
Baadhi ya sekta zinazowagusa wengi zilizopewa kipaumbele kikubwa ni kilimo, maji, afya, nishati, elimu na mifugo na uvuvi pamoja na ujenzi na mawasiliano, ambazo zote katika mwaka wa fedha 2022/2023 zimeongezewa fedha ili kuongeza tija.
Kipi kipo kwenye kilimo?
Takwimu zilizotolewa na Ofisi ya Taifa ya Takwimu (NBS) mwaka jana zinaonyesha jumla ya kaya 7,657,185 sawa na asilimia 65.7 ya kaya zilizopo Tanzania Bara zinajihusisha na kilimo, mifugo na uvuvi.
Kutokana na takwimu hizo, bajeti ya sasa imeilazimu Serikali kuona haja ya kuwekeza zaidi katika maeneo hayo ili kuondoa umasikini na kukuza uchumi wa Taifa.
Kwa kutambua umuhimu huo, Serikali imeongeza bajeti ya Wizara ya Kilimo kutoka Sh294 bilioni katika mwaka 2021/2022 hadi Sh954 bilioni ikiwa ni sawa na ongezeko la asilimia 224.
Hatua hiyo inatoa matumaini mapya ya kufikia azimio la Malabo linalotaka Serikali kutenga asilimia 10 ya bajeti ya Taifa, kwa ajili ya sekta ya kilimo.
Maeneo ambayo bajeti hiyo ya kilimo inagusa ni utafiti wa kilimo, uzalishaji wa mbegu, umwagiliaji, ujenzi wa ghala na kuimarisha huduma za ugani na kuimarisha upatikanaji wa mbolea kwa kutoa ruzuku na kuondoa kodi ya Ongezeko la Thamani (VAT) kwa bidhaa hiyo inayozalishwa nchini.
Pia uzalishaji wa mbegu za mafuta ya kula ili kuongeza uzalishaji wa mafuta nchini, ambayo yamekuwa changamoto kubwa kwa Watanzania.
Aidha, kutakuwa na uwekezaji katika kilimo cha miwa ili kuwezesha viwanda vya ndani kuzalisha sukari nyingi na hivyo kuepukana na uhaba wa sukari wa mara kwa mara.
Hata hivyo, suala kubwa linabaki kwenye utekelezaji wa bejeti hiyo, kwa kuwa yapo malalamiko kuwa Serikali hushindwa kutoa fedha kikamilifu kama ilivyoahidi.
Mchumi kutoka Chuo cha Biashara (CBE), Nasibu Mramba alisema hakuna tofauti kubwa kati ya bajeti ya mwaka uliopita, kwasababu mambo mengi ni yaleyale, na kwamba tofauti iliyopo ni sekta ya kilimo kutengewa bajeti kubwa.
“Tofauti nyingine tumeambiwa kuwa bajeti hii Serikali itakwenda kubana matumizi. Kwa sababu Serikali imeahidi ujenzi wa miradi mikubwa, ongezeko la mishahara na tuna Sh100 bilioni za mafuta kila mwezi, tunatarajia kanuni zitakavyotoka kuna matumizi mengi ambayo yatakuwa yamebanwa,” alisema.
Hata hivyo, Waziri Mkuu, Kassim Majaliwa, alisema malengo ya Serikali ni kuongeza ukuaji wa sekta ya kilimo ili kufikia asilimia 10 ifikapo mwaka 2030, kuongeza mauzo nje ya nchi kutoka Dola za Marekani bilioni 1.2 hadi kufikia Dola za Marekani bilioni 5 mwaka 2030.
Mengine ni kupunguza umaskini kwa zaidi ya asilimia 50 kutoka asilimia 28 kwa sasa hadi chini ya asilimia 14 ifikapo mwaka 2025.
Uvuvi kuna nini?
Bajeti nyingine ambayo inakwenda kugusa watu wengi ni bajeti ya Wizara ya Mifugo na Uvuvi, ambayo imetengewa Sh268.25 bilioni katika mwaka 2022/2023 ukilinganisha na Sh168.2 bilioni za mwaka 2020/2021.
Katika kiasi hicho cha fedha zaidi ya robo tatu ya bajeti hiyo ambayo ni Sh209 bilioni inalekezwa kwenye miradi ya maendeleo, lengo likiwa ni kuimarisha sekta kwa lengo la kufanya ufugaji wa kisasa.
Katika mwaka huu wa fedha ulioanza jana, vipaumbele vya wizara hiyo ni uhimilishaji, malisho na maji, tiba na kinga ya magonjwa, ujenzi wa bandari ya uvuvi mkoani Lindi na ununuzi wa meli mbili za uvuvi ambazo zimetengwa Sh36 bilioni.
Miradi inayojibu changamoto
Bajeti nyingine ni ya Wizara ya Nishati na taasisi zake ambapo katika mwaka 2020/2021 ilikuwa Sh2.1 trilioni huku mwaka 2022/2023 ikitengewa Sh2.9 trilioni.
Katika bajeti hiyo asilimia 2.85 inaelekezwa katika matumizi ya kawaida huku asilimia 97 ikielekezwa kwa ajili ya miradi ya uzalishaji, usafirishaji na usambazaji wa nishati ya umeme nchini.
Kiasi kikubwa cha fedha, ambacho ni Sh1.44 trilioni zitapelekwa katika Bwawa la Umeme la Mwalimu Nyerere (JNHP), ambalo likikamilika, linatarajiwa kuzalisha megawati 2,115.
Kukamilika kwa mradi huo kunatarajiwa kuleta ahueni kwenye gharama za umeme na pia kuongeza kipato kwa kuuza nishati hiyo katika mataifa ya jirani.
Pia, ili kupunguza makali ya maisha kwa watu, Serikali imeweka ruzuku ya Sh100 bilioni kila mwezi kwenye mafuta ya petroli, dizeli na mafuta ya taa ili kupunguza bei ya bidhaa hiyo kwa mtumiaji wa mwisho.
Inafahamika wazi kuwa, kupaa kwa bei ya mafuta kwenye soko la dunia na mgogoro wa mataifa ya Russia na Ukraine, ni miongoni mwa sababu kubwa zinazopaisha bei ya nishati hiyo.
Russia ni mzalishaji namba mbili wa mafuta na kwa sasa anakabiliana na vikwazo kutoka Ulaya na Marekani baada ya kuivamia kijeshi Ukraine.
Aidha, katika bajeti ya mwaka huu, Serikali inapeleka Sh500 bilioni kwa ajili ya kuimarisha gridi ya Taifa, kwa lengo la kuimarisha upatikanaji wa umeme wa uhakika, na hivyo kuondoa changamoto ya muda mrefu ya kukatika kwa umeme.
Uchukuzi nako?
Eneo jingine ni bajeti ya Ujenzi na Uchukuzi ambayo imeongezeka kufikia Sh3.8 trilioni. Fedha hizo zitapelekwa katika ujenzi wa reli ya kisasa ya SGR ambapo Sh1.26 trilioni zimetengwa, ununuzi wa meli mpya katika Ziwa Victoria, ujenzi wa madaraja, ujenzi wa barabara kwa kiwango cha lami na ukarabati wa barabara.
Kwa kuwezesha miundombinu ya usafiri, kutasaidia wakulima kusafirisha pembejeo na mazao ya kilimo kwenda katika masoko na pia kuwezesha huduma nyingine kufika kirahisi.
Afya yatengewa Sh1.1 trilioni
Kwa upande wa afya, bajeti imeongezeka kutoka Sh1 trilioni kwa mwaka 2021/2022 hadi Sh1.1 trilioni kwa mwaka 2022/2023.
Miongoni mwa mambo yatakayokwenda kutekelezwa ni kuendeleza ujenzi wa hospitali 99 na ujenzi wa nyingine mpya 38 na ruzuku ya Sh23.32 bilioni kwa mamlaka za Serikali za mitaa ili kukamilisha ujenzi wa maboma 564 ya zahanati.
Kilichopo kwenye maji
Wizara ya Maji ambayo inagusa wengi, bajeti yake imeongezeka kutoka Sh680 bilioni mwaka 2021/2023 hadi kufikia Sh709 bilioni, huku miongoni mwa miradi inakoelekezwa ni ununuzi wa seti za mitambo ya kuchimba visima 25 ambazo zitasambazwa mikoa yote isipokuwa Dar es Salaam.
Mbali na hilo, fedha hizo zinaelekezwa kwenye utekelezaji wa miradi 1,029 ya maji vijijini ambapo miradi 648 ni ile inayoendelea kutekelezwa na miradi 381 ni mipya.
Lengo likiwa ni kutatua changamoto ya upatikanaji wa maji nchini ambayo imekuwa ikisumbua kwa muda mrefu nchini hasa vijijini.
Sekta ya elimu
Kwa upande wa Wizara ya Elimu, Sayansi na Teknolojia, imetengewa bajeti ya Sh1.49 trilioni ikilinganishwa na mwaka 2021/2022 ilipotengewa Sh1.38 trilioni.
Katika bajeti hiyo, miongoni mwa mambo yatakayomgusa mwananchi moja kwa moja ni kufutwa ada ya kidato cha tano hadi cha sita.
Pia kuanzishwa kwa dirisha maalum kupitia Mfuko wa Maendeleo (Tasaf) litakalosaidia watoto wanaotokea familia masikini ambapo Sh8 bilioni zimetengwa kwa ajili ya watoto hao kunufaika na elimu.
Kwa mujibu wa Serikali, taarifa kuhusu watoto hao zitapatikana kutoka kanzidata ya Tasaf, na kwa wabunge na madiwani ambao baadhi yao walikuwa ndio kimbilio la watoto hao masikini.
Hatua hiyo pia inategemewa kupunguza mdondoko wa watoto na kuongeza idadi ya watoto watakaofaulu kujiunga na masomo ya juu, hivyo kufanya vita ya kukabiliana na ujinga kuzidi kupata matokeo chanya.
Serikali na hoja za wabunge
Kwa mujibu wa Mwenyekiti wa Kamati ya Bunge ya Bajeti, Daniel Sillo alisema miongoni mwa hoja zilizokubaliwa na Serikali ni kusitisha utozaji wa Sh20 kama kodi ya awali kwenye mafuta pindi ambapo wauzaji wa jumla wanapowauzia wafanyabiashara wa rejareja.
Hoja nyingine ni kusitisha utozaji wa viwango mfuto kwa malori na badala yake kila lori au basi litozwe kulingana na uwezo wake wa kubeba mizigo na abiria na kupunguza tozo ya ving’amuzi kutoka Sh1,000 hadi Sh3,000 ambapo sasa itakuwa kati ya Sh500 hadi Sh2,000 kulingana na matumizi ya mtu.
Hoja nyingine iliyoondolewa ni kuondoa sharti la lazima kwamba popote ambapo mtu atakuwa anafanya manunuzi au kuuza bidhaa, lazima awasilishe namba ya mlipa kodi.
Wachumi waichambua bajeti
Mchumi kutoka Chuo cha Biashara (CBE), Nasibu Mramba, alisema kitaalamu bajeti hiyo inaonyesha kuwa Serikali inapaswa kujituma kwa kiasi kikubwa kutafuta fedha ili kutekeleza kile ilichoahidi kwa Watanzania, ambao kwa sasa wanajiandaa kusubiria fursa kutokana na ahadi ya ujenzi wa miradi ya kuchochea maendeleo.
“Wakati vyanzo ni vile vile, watu ni wale wale, wengi tunajiuliza hizo fedha (za utekelezaji wa bajeti) watazitoa wapi. Ukiangalia ongezeko la mishahara halikuwepo kwa kipindi cha miaka sita iliyopita, hawajaajiriwa miaka mingi sasa wameajiri wengi na bado wanatangaza ajira.
Posho za safari na nyingine wameongeza kwa asilimia 100. Lakini hakuna chanzo chochote kipya (cha mapato) ambacho kimeongezeka,” alisema Dk Mramba.
Alisema bajeti huwa ni makisio ya makusanyo, lakini ukishatangaza ongezeko la mishahara na posho sio makisio tena bali ni matumizi.
Kwa upande wake, Mhadhiri wa uchumi katika Chuo Kikuu cha Dodoma (Udom), Dk Lutengano Mwinuka alisema kuongeza bajeti katika maeneo ambayo yanagusa watu wengi inamaanisha ni kuwagusa watu wengi, hivyo kuchochoea maendeleo kwa haraka.
“Kwa mfano, unapoweka ruzuku katika mbolea ina maana unakwenda kuwasaidia wakaongeze tija na sasa ukiwagusa wakulima wakazalisha kwa tija, kunaleta manufaa makubwa kwa walio wengi. Lakini, nguvu kubwa kwenda katika sekta zinazofungamanisha maendeleo ya uchumi na watu, kuna uwezekano mkubwa wa kwenda kuwasaidia wengi,” alisema.
Dk Mwinuka alisema kwa kuiwekea mazingira mazuri sekta binafsi, kutasaidia sekta hiyo kuleta mchango wa moja kwa moja wa ukuaji uchumi.
Alisema wakati mwingine Serikali haiwezi kufanya kila kitu, hivyo ni lazima sekta binafsi iwe karibu kupitia uwekezaji wa ndani na nje ili kuongeza wigo wa ulipaji kodi na utoaji wa ajira nchini.
Kuhusu upatikanaji wa fedha za utekelezaji wa bajeti, Dk Mwinuka alisema ubunifu unahitajika katika kuongeza vyanzo vipya vya mapato ikiwemo mikopo ya masharti nafuu.
“Serikali iongeze ubunifu katika ukusanyaji wa mapato ikiwemo kutafuta mikopo ya masharti nafuu, kwa sababu sehemu ya bajeti yetu inategemea wahisani, hivyo, ni lazima tuangalie namna bora na ya uhakika ya utafutaji fedha ili kufanikisha utekelezaji wa bajeti,” alisema Dk Mwinuka.
