عظمت خطبه فدکیه/ هدف از حج در خطبه فدکیه/ فواید اجتماعی و مادی عبادت: حجۃ الاسلام جواد نقوی

فقالت فاطمۃ الزہرا سیدۃ نساء العالمین علیہا السلام

فَجَعَلَ اللهُ الإيمانَ تَطْهيراً لَكُمْ مِنَ الشِّرْكِ، وَالصَّلاةَ تَنْزِيهاً لَكُمْ عَنِ الكِبْرِ، والزَّكاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفْسِ وَنَماءً في الرِّزْق، والصِّيامَ تَثْبيتاً للإِخْلاصِ، والحَجَّ تَشْييداً لِلدّينِ، وَالعَدْلَ تَنْسيقاً لِلْقُلوبِ، وَطاعَتَنا نِظاماً لِلْمِلَّةِ، وَإمامَتَنا أماناً مِنَ الْفُرْقَةِ، وَالْجِهادَ عِزاً لِلإْسْلامِ، وَالصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَى اسْتِيجابِ الأْجْرِ، وَالأْمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعامَّةِ، وَبِرَّ الْوالِدَيْنِ وِقايَةً مِنَ السَّخَطِ، وَصِلَةَ الأَرْحامِ مَنْماةً لِلْعَدَدِ، وَالْقِصاصَ حِصْناً لِلدِّماءِ، وَالْوَفاءَ بِالنَّذْرِ تَعْريضاً لِلْمَغْفِرَةِ، وَتَوْفِيَةَ الْمَكاييلِ وَالْمَوَازينِ تَغْييراً لِلْبَخْسِ، وَالنَّهْيَ عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ تَنْزِيهاً عَنِ الرِّجْسِ، وَاجْتِنابَ الْقَذْفِ حِجاباً عَنِ اللَّعْنَةِ، وَتَرْكَ السِّرْقَةِ إيجاباً لِلْعِفَّةِ. وَحَرَّمَ الله الشِّرْكَ إخلاصاً لَهُ بالرُّبُوبِيَّةِ، {فَاتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَلا تَمُوتُنَّ إلا وَأنْتُمْ مُسْلِمُونَ} وَ أطيعُوا اللهَ فيما أمَرَكُمْ بِهِ وَنَهاكُمْ عَنْهُ، فَإنَّه {إنَّما يَخْشَى الله مِنْ عِبادِهِ العُلِماءُ}.

شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) را به تمامی پیروان مکتب امامت و ولایت تسلیت عرض می نماییم. این خطبه معروف حضرت فاطمه زهرا (س) به نام خطبه فدکیه است که در جماعت صحابه در مسجد النبی برای مطالبه حق خود پس از رحلت پیامبر ایراد فرمود.

یک برنامه درسی کامل دینی در این خطبه نورانیہ یافت می شود. اگر این خطبه در یک مؤسسه آموزشی تدریس شود، نیازی به برنامه درسی دیگر نخواهد داشت. یک برنامه درسی مختصر و جامع در این خطبه وجود دارد. حضرت زهرا علیهاالسلام در این خطبه به ترتیب سخنان خود را در مورد توحید آغاز کردند، سپس دررابطہ با نبوت پیامبر اکرم و قرآن کریم مطالبی را ایراد کردند و پس از آن مهم ترین باب این برنامہ درسی دین را گشودند.

در قرآن کریم سه وظیفه مهم نبوت پیامبر(ص) تلاوت آیات الهی، تزکیہ نفوس و تعلیم کتاب و حکمت بیان شده است. بی بی دوعالم (س) در این خطبه به تشریح مرحله تکمیلی آموزش کتاب و حکمت پرداخته است. رسول خدا (ص) دین را در قالب قرآن از خداوند دریافت کرد و آن را در قالب قوانین و مقررات به مردم عرضه کرد. تا حدودی اهداف این فرامین را نیز بیان کرد، اما حضرت فاطمه زهرا (س) باب مهمی از معارف دینی را برای تکمیل این مرحله گشوده است و آن فلسفه دین است که در آن هدف از دستورات و آموزه های دین بیان شده است. متأسفانه این موضوع تحت عنوان فلسفه دین در مؤسسات آموزشی ما وجود ندارد. احکام و ادله آنها توضیح داده می شود اما اهداف احکام توضیح داده نمی شود، حضرت فاطمہ (س) این موضوع نادر را بیان کرده است. هر چند در دوران معاصر برخی از علمای ما کم و بیش به تقلید از علمای مسیحی به تبیین این موضوع پرداخته اند.

در صحبت های قبلی خود در رابطه با این خطبه فدکیه، در مورد ایمان، نماز، زکات و روزه صحبت کردیم و فلسفه این مطالبی که بی بی دوعالم شرح داده است، بیان شد. گفتگوی امروز ما با موضوع حج آغاز می شود؛ والحَجَّ تَشْييداً لِلدّينِ، چرا خداوند حج را واجب کرده است؟

باید در نظر داشت که کلاسی که سیده زہرا(س) در آن تدریس می کرد کلاس اولین نسل اسلام بود، برخی تحصیلات و تعلیمات خود را در محضر پیامبر به پایان رساندند و برخی نه، زیرا افراد جدید کہ در صفوف مسلمانان ورود پیدا می کردند به تدریج با احکام اسلامی آشنا می شدند. لذا نمی توان ادعا کرد که همه اصحاب پیامبر احکام الهی را فراگرفته بودند، احکام تا حدودی برای اکثریت آشنا بود، اما اهداف و فلسفه احکام هنوز توضیح داده نشده بود. لذا حضرت زھرا(س) اهداف احکام دینی را برای طبقه اول اسلام بیان کرد.

حج از جمله این احکام و دستورات، عبادتی جامع است که بی بی دوعالم فلسفه آن را در دو کلمه بیان کرده است. والحَجَّ تَشْييداً لِلدّينِ، حج را برای استواری دین قرار داد. تشیید به معنای تقویت، تعالی و زیباسازی پایه های ساختمان است. این کلمه قرآن کریم است و کلمه مشیده در قرآن به کار رفته و این سه معنی در این کلمه نهفته است.

بی بی زھرا علیه السلام فرمود: خداوند حج را برای قوت و استواری و دوام و بلندی و زیبایی دین قرار داده است.

عبادات هر تعداد کہ باشد مانند نماز، روزه، زکات، حج، ماهیت عبادات متفاوت است، برخی عبادات بدنی و برخی عبادات مالی هستند، اگر نیت قرب الی اللہ نباشد عمل عبادت محسوب نخواهد شد. کاری که برای رضای پروردگار انجام می شود، عبادت نامیده می شود.

وقتی باب عبادت باز می شود، تمام توجه ما به جنبه معنایی عبادت می رود، مثل اینکه در نماز فقط به دنبال جنبہ معنوی آن هستیم و علما و فقها هم وقتی از نماز صحبت می کنند سعی می کنند جنبه روحانی و معنوی آن را برجسته کنند تقرب به خدا، نماز انسان را از کارهای بد باز می دارد، تقوای او زیاد می شود، روحش پاک می شود، اینها مسائل معنوی است که در روح انسان تأثیر می گذارد. و به درستی که عبادت با نفس و روح انسان رابطه تنگاتنگی دارد. جز عبادت، هیچ چیز دیگری به این اندازه ارتباط تنگاتنگی با روح انسان ندارد.

ضمن بیان جنبه های معنوی عبادت، فواید اجتماعی و مادی آنها به کلی نادیده گرفته می شود. در کتاب های ما نیز مطلقاً هیچ اشاره ای به سود مادی نشده است. اما قرآن کریم هر دو جنبه معنوی و مادی را ذکر کرده است. درک جنبه های معنوی این قدر آسان نیست ما فکر می کنیم، ما اغلب فقط با گوش دادن یا خواندن درمورد آن «تعبدا» می پذیریم. لازمه عبودیت این است که چه بفهمی و چه نفهمی باید اطاعت کنی. مثل راننده وقتی صاحبش به او می گوید فلان جا من را برسان، او برنمی گردد و نمی پرسد که رفتن به آنجا چه فایده ای دارد، باید هر چه مالک می گوید بدون سوال اطاعت کند. این کار را ’تعبد‘ می نامند. یعنی شما به عنوان یک کارمند باید کاری را که به شما گفته می شود انجام دهید خواه آن را بفهمید یا نه.

شما به عنوان یک بنده خدا باید از دستورات خدا اطاعت کنید حتی اگر آنها را بفهمید یا نفھمید. همه عبادات این گونه است، از حیث عبد و بنده خدا بدون سوال چرا باید آنها را انجام دهند.

اجرای تمام دستورات خداوند متعال بر عهده بنده است، ولی این طور نیست که بدون درک آن، آنها را اجرا کند. اگر با ادراک اھداف اش انجام بدھد لذت دیگری دارد۔

اگر عبادت همراه با معرفت باشد، عبادت به معنای واقعی است، در عبادت تأکید «عارفا بحقھا» است وقتی عبادت همراه با معرفت باشد، نتیجه آن آشکار می شود. زیرا بدون علم و فهم نمی توانیم هیچ عبادتی را انجام دهیم. کارهای پیش پا افتاده هم همینطور است، شما از موبایل «عارفا بحقها» استفاده می کنید، اطلاعات کامل درمورد موبایل را دارید، با تمام کارکردهای آن آشنا هستید، سپس آن را اجرا می کنید و از آن بهره کامل می برید.

تعبد به این معنا نیست که انسان نباید معرفت کسب کند، بلکه تعبد با معرفت کامل می شود، در زندگی روزمره، انسان تمام کارهایی را که انجام می دهد با علم انجام می دهد، اما وقتی مسئلہ دینی پیش می آید، می گویند بدون علم و معرفت می توانید تعبدا انجام دھید۔ نباید اینطور باشد، همه کارهای دین باید با معرفت کامل انجام شود.

درک هدف عبادت بسیار مهم است اکثر مردم عبادت را بیهوده می‌دانند و لذا به آن علاقه ندارند. شور و شوق زمانی به وجود می آید که هدف کار مشخص باشد. آموزش نیز بدون جذابیت فایده ای ندارد. افرادی که به تحصیل علاقه دارند فقط باید راه را بہ آنھا نشان دهید برای شان کافی است. جاذبه در عبادت ضروری است و جاذبه از علم و معرفت، و از شناخت هدف عبادت بہ وجود می آید. لذا سیده زھرا(س) در خطبه خود از این فرصت استفاده کرده و در ابتدای خطبه فلسفه دین را برای امت بیان کرده است. پس از رسول خدا (ص) اگر امت برای پذیرش دین باید به هر کسی روی می آوردند، آن امام علی و جناب سیده زھرا بودند، زیرا این دو شاگردانی هستند که در هر لحظه از شبانه روز از رسول خدا آموخته اند. اما امّت اگر به کسی روی آورد، در میان مردان، جناب ہریره و در میان زنان، جناب عایشه بود. بیشترین احادیث در میان اهل سنت از این دو نفر است. اما به هر حال وقتی جناب سیدہ زھرا این فرصت تلخ را پیدا کرد، از آن استفاده کرد و مردم را به سمت فلسفه دین متوجہ کرد.

برای امت و به خصوص برای ما که عاشق بی بی زهرا علیهاالسلام هستیم بسیار مهم است که دین خود را از بی بی زهرا علیهاالسلام بگیریم، پس دینی که رسول خدا به بی بی آموخته است، نه به اصحاب ، نه همسران و نه افراد دیگر بہ ھیچ کس نیاموخت. سخنان دیگر صحابه را با سخنان بی بی زهرا مقایسه کنید. آن قدر فصاحت و آنقدر عمق در گفتار آن حضرت وجود دارد کہ بیانگر شخصیت حضرت زهرا (س) است. اگر می خواهید عظمت مقام فاطمه زهرا (س) را بفهمید، بیایید و این خطبه فاطمیه را مطالعہ کنید.

ایشان در این خطبه به بیان هدف حج پرداختند و فرمودند: «والحج تشییدا للدین». خداوند متعال حج را برای استواری دین مقرر فرمود. به وسیله حج دین را چنان محکم کرد که هیچ کس نتوانست عمارت آن را خراب کند. وقتی خداوند دین را فرستاد، آن را به عھدہ  مسلمانان نگذاشت تا از آن محافظت کنند، بلکه برای حفظ دین، خودش چنان اھتمامی ورزید که هیچکس نتوانست بنای دین را خراب کند. کسانی که از عمارت دین استفاده می کنند، علم دین ندارند و چیزی کہ انسان معرفت آن نداشتہ باشد، به راحتی آن را تحقیر می کند و به فساد می کشاند. دین متعلق به هر فردی است و هر فردی نسبت به دین علم ندارد، بنابراین هرگز نمی تواند در استفاده از این بنا از آن محافظت کند.

شهید مطهری می‌گوید وقتی شروع به مطالعه دین کردم، دیدم بین دینی که در کتاب‌ها خواندم و دینی که مردم دارند، تفاوت زیادی وجود دارد آن موقع بود کہ احساس مسئولیت نمودہ آنچہ کہ در کتابھا بود را برای مردم بیان کردم.

اما در جامعہ ما چگونہ است؟ دینی که در کتب ما نوشته شده نیز صحیح است، زیرا علما زحمت کشیده اند، خداوند اجرشان دهد، و دینی کہ اھل منبر بیان می کنند آن ھم درست ھست، خداوند آنها را هم اجر دهد. زیرا بازار دین ما در اینجا مانند بازار کالاهای چین است که در آن انواع کالاها به فروش می رسد. جامعه ما به افرادی مانند شهید مطهری نیاز دارد که درد دین را در دل داشتہ باشند. در کتب شهید مطهری همان دینی است که قرآن و اهل بیت (ع) آورده اند، از این رو امام خمینی کتب شهید مطهری را نصاب درسی اعلام کرده و امت را به مطالعه این کتب تشویق کردند.

همین مطلب را بی بی زهرا (س) در خطبه خود بیان کرده است که خداوند دین را به مردم واگذار نکرد تا مردم دین را مانند یهودیان و مسیحیان اسطوره سازند، بلکه ساختار دین را چنان محکم ساخت که هیچ کس نتوانست پایه های آن را متزلزل کند. خداوند در دین چیزھای را گذاشتہ است کہ دین را محکم و استوار می کند و یکی از آنها حج است. خداوند ساختار دین را با حج تقویت کرد. و ساختار دین اسلام را چنان محکم کرد که اگر بنی امیه و بنی عباس و بنی عثمان و مغول با هم مانند چنگیز و اسکندر به دین حمله بکنند، بازهم نمی توانند پایه های دین را به لرزه درآورند۔

برای اینکه بفهمیم حج چگونہ دلیل تقویت دین است، باید مقداری درباره حج صحبت کنیم. اجازه دهید آیه 78 سوره نساء را درمورد تشییدا بعنوان شاھد مثال ذکر کنم:

اَیۡنَ مَا تَکُوۡنُوۡا یُدۡرِکۡکُّمُ الۡمَوۡتُ وَ لَوۡ کُنۡتُمۡ فِیۡ بُرُوۡجٍ مُّشَیَّدَۃٍ ؕ (هر جا باشى مرگ تو را فرا مى گيرد، هر چند در دژهاى مستحكم باشى).

مرگ ادامه زندگی است نه پایان زندگی، پس نیازی به ترس از مرگ نیست. مرگ در هر زندگی اجتناب ناپذیر است و به هر حال باید با مرگ روبرو شوید حتی اگر در ساختمان ها و برج های بتنی و مستحکم باشید.

بی بی دوعالم از همین کلمه تشییدا استفاده کرد و توضیح داد که دین باید قوی باشد، دین نباید ضعیف باشد، قوی ترین چیزی که باید داشتہ باشید، دین است. دینی که نزد خداست قوی است اما دینی که نزد انسان است آن ھم باید قوی باشد.

نزد حضرت زهرا(س) در بدترین شرایط هم چیزی کہ اولویت دارد دین و آموزش دین است، مسئلہ فدک تنھا مسئلہ مھم نزد آنحضرت نبود بلکہ مھمتر از آن مسئلہ دین و موضوع حق امیر المومنین (ع) بود حقی کہ غصب شد دردناکتر از فدک بود و بالاتر از ھمہ فراق پدرش رسول خدا بود.